-देबेन्द्र केसी, नयाँ दिल्ली,
बिस १९५८ बैसाख ११ गते तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री देब शम्सेरको पालामा गोरखापत्रमा प्रकाशीत समाचारलाई मर्यादित बनाउन जारी सनदबाट नेपालमा कलमजीवीलाई दायरा भित्र रहेर निर्बाध कलम चलाउने अबसर प्राप्त भयो । तर पनि तत्कालीन परिस्थितिमा नेपाली प्रेसले राज्य, राजनीतिक, कूटनीतिक तथा ब्यक्ति बिषेशको चड्गुलबाट आफुलाई पर राख्न सकेन र मीडिया हाउस खोल्ने र बन्द हुनेवीचको अत्यन्तै सड्कुचित बातावरणबाट नेपाली प्रेस गुज्रियो । ईतिहासका बिभिन्न कालखण्डमा दुर्गतीको नियती भोग्दै आएको नेपाली प्रेसले अहिले आएर आकर्षक उधोगको रुपमा पहिचान निर्माण गरेको छ । प्रेस काउिन्सल का अनुसार आर्थिक बर्ष २०७०र७१ को अन्त्य सम्म आईपुग्दा दैनिक, अर्धसाप्ताहिक, साप्ताहिक, पाक्षिक र मासिक गरेर कुल ३ हजार ७१२ पत्रपत्रिका दर्ता भएका छन । त्यस्तै २०७१ साल अन्त्यसम्म नेपालमा ५९४ वटा रेडियो र ८८ वटा टेलिभिजन च्यानल दर्ता भईसकेको सञ्चार ू मन्त्रालयको तथ्यांड्क छ । नेपाली युवायुवतीको मीडिया प्रतिको बढ्दो आकर्षण र ब्यवसायीले मीडिया हाउसमा गरेको लगानीले नेपालमा प्रेसमैत्री बातावरण रहेको प्रमाण दिन्छ ।
यसरी दर्ता भएर सञ्चालनमा रहेका कतिपय मीडिया हाउसले आवद्धपत्रकार लाई अन्य बिकसित देशमा जस्तै स्थाई नियुक्ति, बिदा , सञ्चयकोष र कन्भेन्स जस्ता सुबिधा दिईराखेका छन भने कतिपयले प्रकृयामा रहेको बताएका छन । यसरी प्रेसलाई उधोगमुखी र लगानी मैत्री बनाउनमा मुख्य भूमिका खेलेको छ पत्रकार आचार संहिताले । प्रेस काउन्सिलले लागु गर्ने अनि समयानुसार परिमार्जन गरि मीडिया ब्यवशायी र पत्रकारहरुबिच पुलको काम गर्ने आचार संहिता ले नेपाली प्रेसलाई आकर्षक उधोग बनाएको छ । अझ गौरव को कुरा त के छ भने हाम्रो देशमा पत्रकार आचार संहिता लागू भएको धेरै पछि मात्र अमेरिका को अमेरिकन सोसाइटी अफ न्यूज पेपर्स एडिटर्सले पत्रकार आचार संहिता घोषणा गरेको थियो । नेपाली आचारसंहिता भन्दा २१ बर्ष पछि मान्यता पाएको अमेरिकी आचार संहिता अहिले बिश्वको सबैभन्दा पुरानो आचार संहिता बनेको छ । पाठकहरु, तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री बाट जारि भएको सनद पत्रकारिता लाई मर्यादित बनाउने भन्दा पनि प्रेसलाई आफुखुसी नियंत्रण गर्ने उद्देश्यले प्रेरित थियो र त्यो सनदले पत्रकार हितभन्दा पनि पत्रकारवेतमा त्रासको बाताबरण भएकोले अन्तराष्ट्रिय मान्यता पाएन ।
त्यसपछि नेपाल मा बिसं २०१५ सालमा प्रेस कमिसनले पत्रकार आचार संहिता समन्धी १८ बुँदे नियम र २०२३ सालमा नेपाल पत्रकारसंघको प्रथम भेलाले २२ सुत्रिय आचार संहिता जारी गर्यो । प्रजातंन्त्रको पुनर्स्थापना पछि २०४६ ,२०४९ र २०५० सालमा पटक पटक आचार संहिता परिमार्जन गर्दै नेपाल लाई मीडिया मैत्री बनाउने दिशामा प्रेस काउंसिल लागिरह्यो । त्यसपछि प्रेस काउंसिल नेपाल र नेपाल पत्रकार महासंघले २०५५ मा संयुक्त रूपमा जारी गरेको आचार संहिता परिमार्जितरुपमा हालसम्म क्रियाशील रहेको छ । आचारसंहिता उल्लंघन हुने नेपाली मीडियामा पछिल्लो समयमा अर्थात २०७०् ७१ सम्म आईपुग्दा प्रेस आचार संहिता उल्लंघन का ३९ वटा मात्र निबेदन दर्ता हुनु यसको ज्वलन्त उदाहरण मान्नु पर्छ ।
यद्यपी नेपाली मीडियामा एउटा अन्योल कायमै छ त्यो हो उधोगको मान्यता । राज्यको मीडिया ब्यवस्थापन तथा बिकास समन्धि सरकारी नीतिको अभावका कारण नेपाली मीडियाले ब्यवहारिक रुपमा उधोगको मान्यता पाउन सकेको छैन । त्यस्तै मीडियाको अनुगमन र मूल्यांकन गर्ने प्रभावकारी संयन्त्रको अभावमा नेपालका केहि मीडिया हाउसले आफुखुसी गुणस्तर बितरण योग्यताको दाबी गरिरहेका छन । मीडिया हाउसलाई दायरामा लिने कानुन नेपालमा हुने हो र पत्रकारहरुले पनि बिनापूर्बाग्रह आफ्नो पेसामा कर्मठ हुनेहो भने नेपाल मा कलमजिबीहरुलाई कलम छोडेर कसैको मुख ताक्नु पर्दैन ।
सन्दर्भ सामाग्री – संहिता २०७१
लेखक – नेपाल पत्रकार महासंघ भारत शाखासंग आवद्ध हुनुहुन्छ ।
